Jak pomóc dziecku radzić sobie ze złością?

Uczucie złości towarzyszy człowiekowi we wszystkich okresach jego życia. Złości się zarówno niemowlę, jak i przedszkolak czy dorosły.
Kiedy niemowlę odczuwa złość, najczęściej się czerwieni, krzyczy, płacze i wymachuje kończynami. Im starsze dziecko, tym bardziej różnorodne są przejawy tego uczucia. Nierzadki jest widok przedszkolaka tupiącego ze złości, rzucającego się z krzykiem na chodnik, kiedy mama odmawia kupna loda lub zabawki. Przejawy złości mogą mieć także charakter ataku fizycznego, skierowanego na inne osoby (popychanie, bicie, szczypanie) lub na przedmioty (ciskanie wszystkim, co wpadnie w ręce, niszczenie zabawek, książek, trzaskanie drzwiami). Czasami atak jest skierowany na własną osobę (dziecko się szczypie, gryzie lub drapie). Inną formą manifestacji złości jest atak werbalny, w którym dziecko używa silnie zabarwionych emocjonalnie sformułowań, np. "Nienawidzę cię!", "Jesteś okropna!", "Nie lubię cię!" itp.

W wieku przedszkolnym dziecko wyraża złość, gdy ktoś przerywa mu zabawę, odbiera przedmioty, słodycze, nie pozwala wykonywać określonej czynności. Czasami wywołuje ją własna nieporadność lub nieudane kontakty z rówieśnikami.

Złości nie da się uniknąć. Ważne jest zatem to, by od najmłodszych lat uczyć dzieci kierować złością w taki sposób, aby nie ona rządziła nimi, lecz aby one mogły ją mieć pod kontrolą.

Nietrudno rozpoznać osobę przepełnioną złością, należy ona bowiem do tych uczuć, które są manifestowane specyficznymi właściwościami wyglądu i zachowania. Jest wiele sygnałów z ciała, po których możemy rozpoznać, co dana osoba przeżywa. Objawy grożące bezpośrednim wybuchem  to:

• zmarszczone czoło,
• srogie spojrzenie,
• zmrużone oczy,
• pobladłe lub zaczerwienione policzki,
• rozszerzone otwory nosowe,
• zaciśnięte wargi lub szczęki,
• zacięta mina,
• przyspieszony oddech,
• podniesiony głos,
• ucisk w klatce piersiowej,
• wzmożone napięcie mięśni,
• dłonie zaciśnięte w pięści,
• niepokój ruchowy,
• postawa ciała wyraża chęć walki.

Ważne, by być wyczulonym na zauważanie wczesnych sygnałów złości u dziecka, by zapobiegać, a nie wzmacniać i potęgować wybuch.

Typowe reakcje rodziców na atak złości u dziecka, takie jak: krzyk, dawanie klapsów, używanie raniących komentarzy, groźby, nie przynoszą zwykle skutku. Wręcz przeciwnie - wzmagają niewłaściwe zachowania dziecka, podsycając wybuch. Pamiętajmy, że agresja (każdy jej rodzaj - również werbalna bądź zawarta w komunikacji niewerbalnej) rodzi agresję i nie pomaga dziecku poradzić sobie z własną złością.

Co robić, kiedy dziecko się przy nas złości: na coś, na kogoś, w tym na siebie?

Kiedy dziecko wyraża złość, duże znaczenie ma to, w jaki sposób reagujemy. Ważna jest zarówno nasza komunikacja niewerbalna, jak i to, co mówimy. Wpływ na nasze zachowanie mają przekonania i nastawienie do złości. Czy dajemy sobie prawo do niej? Kolejne pytanie, które warto sobie zadać: Czy dajemy innym prawo do złoszczenia się? Pomagając dzieciom, musimy pamiętać, że pierwszym krokiem jest akceptacja swojej złości, danie sobie prawa do jej przeżywania i wyrażania; dopiero wtedy możemy zaakceptować emocje dziecka i mu pomóc. Pamiętajmy, że złość, jak każde uczucie, przemija.
Jeżeli chcemy pomóc dziecku, by radziło sobie z negatywnymi emocjami, to w momencie, kiedy się złości:

• spróbujmy je odzwierciedlić, określić jego stan: "Oj, chyba cię to rozzłościło", "Sprawiasz wrażenie rozwścieczonego", "Widzę, że jesteś bardzo zły. Na pewno masz powód, by tak bardzo się złościć. Masz prawo się złościć, chcę ci jednak pomóc poradzić sobie ze złością, by nie poraniła nikogo, również ciebie"; ogólny przekaz: "Złość nie jest czymś złym. Ważne jest to, co zrobisz z tym uczuciem"; w ten sposób wyrażamy akceptację dla uczuć dziecka;
• złość, jak wszystkie uczucia, można zaakceptować, natomiast pewne działania należy ograniczyć: "Widzę, jak jesteś zły na brata. Powiedz mu, co chcesz, słowami, a nie pięściami";
• uważnie słuchajmy i powtarzajmy spokojnym, nieoceniającym tonem to, co dziecko mówi: "Mówisz więc, że... (tu powtarzamy jego słowa), "Usłyszałem, że powiedziałeś...";
• okazujmy empatię i zrozumienie - wyobraźmy sobie, że jesteśmy na miejscu dziecka, i spróbujmy zobaczyć daną sprawę z jego punktu widzenia: "Kiedy wyobrażam sobie, że jestem w twojej skórze, to rozumiem, że możesz czuć się w ten sposób", "Z twojego punktu widzenia wygląda to tak.", "Myślę, że wiem, co masz na myśli.";
• starajmy się unikać prawienia morałów, poprawiania, udzielania wskazówek w trakcie napadu złości; dopiero gdy dziecko zaczyna się uspokajać i odprężać, możemy podzielić się z nim swoimi doświadczeniami;
• wprowadzajmy konsekwencje dopiero wtedy, gdy zarówno my, jak i dziecko jesteśmy spokojni - w ten sposób dziecko dostaje komunikat, że to jego zachowanie jest dyscyplinowane, a nie jego emocje;
• warto dzieciom czytać bajki terapeutyczne, które uczą je radzenia sobie w różnych trudnych sytuacjach.

Wybuch - jak reagować, by nie wybuchnąć wraz z dzieckiem?

Jeżeli jesteśmy uważni, to wiele ataków złości możemy zatrzymać w momencie  pojawienia się pierwszych symptomów z ciała w sposób podany powyżej. Jednak zdarzają się takie sytuacje, w których dochodzi do wybuchu.
Wybuch jest mniej groźny, kiedy:

1. Ograniczamy liczbę bodźców ("mniej paliwa"):

• obniżamy i ściszamy głos,
• mówimy wolno,
• unikamy kontaktu wzrokowego,
• unikamy dotyku, chyba że dziecko samo go szuka,
• pozostawiamy dziecko samemu sobie (bez widowni).

2. Ograniczamy zasięg:

• nie wypominamy,
• w razie agresji fizycznej - przytrzymujemy dziecko.

3. Stosujemy "zawory bezpieczeństwa":

• dziecko ma możliwość rozładowania się w ruchu,
• ma możliwość opowiedzenia.

W zależności od tego, czy zachowanie dziecka w trakcie wybuchu jest bezpieczne dla niego i otoczenia, czy nie, możemy wobec  dziecka zachować się w dwojaki sposób. W przypadku kiedy niewłaściwe zachowanie dziecka jest jednocześnie bezpieczne dla niego i otoczenia, dobrą reakcją jest niezwracanie uwagi na dziecko i czekanie, aż się samo uspokoi. Jest to trudne dla dziecka, ale wymaga także cierpliwości i opanowania dorosłych - dziecko w tym momencie jest w takich emocjach, że czyjaś uwaga potęguje napięcie i zdenerwowanie. Jedyny komunikat, który możemy przekazać, to informacja, że kiedy się uspokoi, możemy spróbować pomóc mu rozwiązać problem, lub pokazanie pozytywów: "Jak się  uspokoisz, to będziesz miał więcej czasu na zabawę". Pamiętajmy - niepodsycany, impulsywny wybuch trwa zazwyczaj krótko.

Gdy jednak dochodzi do zachowań, w których zagrożone jest bezpieczeństwo dziecka lub innych osób z otoczenia albo może dojść do poważnego zniszczenia cennych rzeczy, podstawową strategią jest technika holding (od ang. hold - trzymać). Polega ona na zapewnieniu dziecku bezpieczeństwa poprzez unieruchomienie go, czyli przytrzymanie dziecka, posadzenie na swoich kolanach lub na podłodze bez rozmowy i innej formy uwagi (pytania, krzyk, bicie, negocjacje), gdyż każda rozmowa jako forma uwagi przedłuży wybuch. Jedyna informacja, która jest możliwa, to: "Mogę puścić tylko takie dziecko, które jest spokojne i mówi do mnie cicho". Ta technika jest skuteczna w wielu przypadkach - zapewnia ona pełne miłości, silne i bezpieczne granice, gdy dziecko traci panowanie nad sobą.  
Poniżej przedstawiam wskazówki, by ten sposób postępowania był bezpieczny i skuteczny:

• jeśli odczuwamy silny lęk lub złość, to nie próbujmy tej techniki - nasze uczucia zasilą strach i złość dziecka i pogorszą sytuację;

• trzymajmy dziecko od tyłu, najlepiej jeśli siedzi nam na kolanach; uważajmy na głowę - na wypadek gdyby dziecko odrzucało głowę w tył;
• w naszym objęciu powinna być zarówno miłość, jak i siła - trzymamy mocno, ale nie za mocno, łagodnie, ale nie za łagodnie;
• ta technika wymaga poświęcenia jej trochę czasu - bądźmy na to  przygotowani i chętni, gdyż nie kończąc procesu, możemy bardziej zaszkodzić, niż pomóc - trzymajmy dziecko i czekajmy, aż się uspokoi i odpręży; może się zdarzyć, że w miarę wygasania złości, dziecko będzie płakało albo zaśnie.

Co może zrobić dziecko, kiedy się złości?

W niektórych przypadkach dziecko może potrzebować fizycznego odreagowania złości. Można mu to zapewnić na kilka sposobów:

• kierowana zabawa lalkami - agresja występuje pomiędzy postaciami zabawy;
• rysowanie;
• zgniecenie kartki papieru i wyrzucenie jej;
• darcie kartki papieru na małe kawałeczki;
• uderzanie poduszek lub materaca na przykład pałkami zrobionymi z miękkiego materiału;
• użycie worka lub gruszki bokserskiej dla dzieci (w rękawicach);
• wojna na kulki;
• bieganie, skakanie.

Kilka sposobów dla dziecka na wyciszenie się:

• liczenie do 10;
• pomyślenie o czymś przyjemnym;
• kilka głębokich oddechów;
• zrobienie czegoś przyjemnego;
• spokojna muzyka;
• spacer;
• mówienie o swoich uczuciach;
• techniki relaksacyjne.

W domu czy w przedszkolu warto zrobić kącik złości bądź pudełko uczuć. Wprowadza ono pewien planowy sposób radzenia sobie z uczuciami. Warto dzieciom dać możliwość skorzystania z niego za każdym razem, kiedy będą chciały zakomunikować innym o swoich uczuciach. Przygotowujemy tekturowe pudełko, na którym piszemy Pudełko uczuć, dekorujemy je zdjęciami ludzi, którzy są źli, smutni, szczęśliwi. Do środka pudła wkładamy:

• kredki i papier do rysowania złości;
• poduszkę złości, która ma służyć wyładowaniu emocji, kiedy dziecko jest złe - można mu ją podać, by waliło w nią pięściami lub w nią krzyczało;
• kapelusz Zwróćcie na mnie uwagę - założenie kapelusza oznacza, że jesteśmy potrzebni osobie, która ma go na głowie;

• woreczek na smutki - wykonujemy woreczek, do którego można wkładać zapisane na karteczkach smutki; w przypadku małych dzieci dorośli zapisują to, co chce dziecko; kiedy uzbiera się już spora liczba smuteczków, można je razem z dzieckiem spalić albo zakopać;

• gazety do darcia lub robienia z nich kulek;

• chusteczki higieniczne.

Jak sobie radzić ze złością ze strony dziecka w stosunku do nas:

• często, by w ogóle można było porozumieć się z dzieckiem, trzeba zastosować technikę ochłonięcia w stosunku do dziecka, samego siebie lub obu stron (opisana w artykule Jak skutecznie rozwiązywać problemy);
• stosowanie komunikatu Ja, np. "Nie podoba mi się, jak krzyczysz i rzucasz klockami. Kiedy się uspokoisz, to porozmawiamy";
• zastosowanie techniki 4 KROKÓW czy O.W.P.S. (opisana w artykule Bariery komunikacyjne a komunikat Ja);
• zastosowanie procedury stopniowego wyrażania gniewu (opisana w artykule Złość - jak sobie z nią radzić?);
• rozwiązywanie problemów metodą 6 kroków wg Gordona (opisana w artykule Jak skutecznie rozwiązywać problemy).

Niektóre czynniki zewnętrzne mogą mieć duży wpływ na częstość występowania i nasilenie wybuchów złości. Celem profilaktyki zachowań agresywnych warto zwrócić uwagę na:

• dotlenienie pomieszczeń - brak tlenu powoduje zmęczenie i drażliwość;
• dostęp do wody do picia - woda niegazowana szybko dostarcza tlen do wszystkich komórek w organizmie, co wpływa korzystnie na samokontrolę zachowań;
• kolory pomieszczeń - ciepłe, stonowane barwy z wesołymi motywami dziecięcymi na ścianach wpływają korzystnie na nastrój osób w nich przebywających;
• atmosferę w domu/przedszkolu/szkole - czy jest przyjazna, radosna, czy wręcz przeciwnie - pełna złości i nieprzyjaznego nastawienia;
• zachowanie opiekunów - sposobem, w jaki odnoszą się do siebie lub gości, dają przykład dzieciom oraz budują atmosferę danego miejsca;
• reguły - czy w ogóle są formułowane w danym miejscu, a jeśli tak - czy są jasne, czytelne, jednakowe dla wszystkich i przestrzegane;
• muzykę - muzyka relaksacyjna w tle wycisza i uspokaja.

Literatura:

• Brett D., Bajki, które leczą. Gdańsk 2003.
• Davidson J., Asertywność dla żółtodziobów. Poznań 2003.
• DeFoore W. G.,  Złość. Opanuj ją, uzdrawiaj nią, powstrzymaj ją, zanim Cię zadręczy na śmierć. Warszawa 2007.
• Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły. Poznań 1992.
• Faber A., Mazlish E., Jak mówić, żeby dzieci się uczyły w domu i w szkole. Poznań 1996.
• Faber A., Mazlish E., Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci. Twoja droga do szczęśliwej rodziny. Poznań 1997.
• Faber A., Mazlish E., Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały, jak słuchać, żeby z nami rozmawiały. Poznań 2006.
• Golińska L., Złość. Warszawa 1995.
• Gordon T., Wychowanie bez porażek. Rozwiązywanie konfliktów między rodzicami a dziećmi. Warszawa 1994.
• Gordon T., Wychowanie bez porażek w praktyce. Jak rozwiązywać konflikty z dziećmi.Warszawa 1994 lub 1997-1998.
• Gordon T., Wychowanie bez porażek w szkole. Warszawa 1995.
• Kast-Zahn A., Każde dziecko może nauczyć się reguł. Jak ustanowić granice i wytyczyć zasady postępowania od niemowlaka do dziecka w wieku szkolnym. Poznań 1999.
• Król-Fijewska M., Trening asertywności. Scenariusz i wykłady. Warszawa 1993.
• MacKenzie R.J., Kiedy pozwolić? Kiedy zabronić? Jasne reguły pomagają wychowywać Kiedy pozwolić, kiedy zabronić w klasie? Gdańsk 2008.
• Molicka M., Bajki terapeutyczne dla dzieci. Poznań 1999.
• Ortner G., Bajki na dobry sen. Poradnik dla rodziców. Warszawa 1996.
• Poraj G., Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencje. Łódź 2002.
• Schneider A., Techniki relaksacji. Warszawa 2003.
• Zambrzycka B., Potężna moc relaksacji. Białystok 2004.